ავლაბარი
ამჟამად ავლაბარი თბილისის სამხრეთ-აღმოსავლეთ ნაწილში, მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, განლაგებული ვრცელი რაიონია. თავდაპირველად კი იგი ისნის (მეტეხის) ციხესიმაგრეს მიკედლებული (დაახლოებით 8 ჰექტარის ფართობის) უგალავნო ნაწილს წარმოადგენდა, დღევანდელი შაუმიანის ქუჩასა და მეტეხის კლდის გასწვრივ. ეს ის ტერიტორიაა, რომელიც მხოლოდ XVIII საუკუნის მეორე ნახევარში, ერეკლე მეორის მეფობის ხანაში შემოიზღუდა გალავნით. დღეს ხშირად ისანს და ავლაბარს აიგივებენ ხოლმე, რაც სავსებით როდი შეესაბამება ამ ნაწილების ჩამოყალიბების ისტორიას. დღევანდელი ავლაბრის მხოლოდ ზემოთ მოყვანილი ნაწილი ატარებდა ჯერ ისნისა და შემდგომში ავლაბრის სახელწოდებას. ავლაბარი, გარეუბნის სახით ვრცელდებოდა აწინდელი შაუმიანის ქუჩის გადაღმაც (ქუჩის ხაზზე ძველად თხრილი გადიოდა). ავლაბრის ეს გარეუბანი ნაჩვენებია ვახუშტი ბაგრატიონის მიერ შედგენილ თბილისის 1735 წლის გეგმაზე. შემდგომში ამ ტერიტორიას „გარე ავლაბრის“ ან „ავლაბრის უბანს“ უწოდებდნენ. მას საკმაოდ ვრცელი ტერიტორია ეკავა. 1783 წლის აღწერით, იმ დროს შედაავლაბარში 219, ხოლო გარეთავლაბარში 136 კომლი სახლობდა, გარდა ამისა, მეტეხში 73 კომლი ყოფილა.ვარაუდობენ, რომ სახელწოდება „ავლაბარი“ XIV საუკუნიდან უნდა იყოს გავრცელებული. პირველი წერილობითი საბუთი - შეწირულობის სიგელი, - სადაც „ავლაბარია“ მოხსენიებული 1392 წლით თარიღდება.
ბოლო დრომდე თვლიდნენ, რომ ავლაბარი „სასახლის მიდამოს“ ნიშნავს. „ჰავალი“ არაბულად მიდამოა, ხოლო „ბირ“ - სასახლე. ამგვარი ახსნა საკმაოდ სარწმუნოდ გამოიყურებოდა, რადგან ისნის (გვიან - მეტეხის) ციხესიმაგრეში მართლაც მდებარეობდა მეფის სასახლე. ასეთ განმარტებაში ერთი გაუგებრობა კია. ცნობილია, რომ XIII საუკუნიდან ძველი ისნის ციხეს მეტეხი ეწოდებოდა. ავლაბარი კი გალავნის გარეთ მდებარე უბნის დასახლება უნდა ყოფილიყო. ზემოთ მოყვანილი განმარტება კი ავლაბრის სახელწოდებას მეტეხზეც ავრცელებს, რადგან სწორედ აქ მდგარა სასახლე. „ავლაბრის“ ეტიმოლოგიის დამაჯერებელ ახსნას იძლევა თბილისის ისტორიის მკვლევარი თეიმურაზ ბერიძე, მისი განმარტებით, სიტყვა „ბარე“ ნიშნავს სანგარს, ზღუდეს, გალავანას. მაშასადამე, სახელწოდება „ავლაბარი“ გალავნის იქითა მიდამოს, გარეუბანს ნიშნავს. (იხ. თ. ბერიძე, ...და აღმოცენდა თბილისი, თბილისი, 1977, გვ: 115.) ეს განმარტება მით უფრო სარწმუნოა, რომ იგი ზუსტად ასახავს შუასაუკუნოვანი თბილისის მარცხენა ნაპირის ქალაქთმშენებლურ სტრუქტურას.
როგორც ჩანს, XVII საუკუნეში ავლაბარი საკმაოდ გაზრდილა და განსაკუთრებით კი ის ნაწილი, რომელიც ერეკლე მეორის მეფობისას ამოყვანილი გალავნის გარეთ აღმოჩნდა და გარეთავლაბრის სახელს ატარებდა. აქ ვახუშტი ბაგრატიონი ორ ეკლესიას მიუთითებს: „სომხის საყდარს“ და „ბერძნის საყდარს“. ეს უკანასკნელი შემდგომში წმინდა მარინეს სახელით არის მოხსენიებული და თბილისის 1800 წლის გეგმაზე მის გალავანს ქართული სასაფლაო აკრავს გარს. ვახუშტი ბატონიშვილს მახათის მთის ძირას, შუატბისა და ლილოს გზებს შორის აღნიშნული აქვს „მელიქის საყდარი“ და „ბებუთას ბაღი“. საყდარიც და ბაღიც XVII საუკუნეში ზარაბთუხუცესს ხოჯა ბეჰბუდას აუშენებია მეფე როსტომის დასტურით.
ავლაბარში სახლობდნენ მეფის, თავადაზნაურთა და საეკლესიო ყმა–გლეხები. ამ უბანში განვითარებული იყო ხელოსნობაც. ავლაბარში ქართველების გარდა სახლობდნენ სპარსელები, ბერძნები და სომხები.
XVIII საუკუნეში ლეკთა თარეშის გამო ავლაბარი დაცარიელდა. ეს იმითაც აიხსნება, რომ ლეკების რაზმები თბილისს უმეტესად ავლაბრის მხრიდან ესხმოდნენ თავს. ქალაქის მოსახლეობის შემცირება შავი ჭირის ეპიდემიებითაც იყო გამოწვეული, რომელიც განსაკუთრებით მძვინვარებდა 1770 და 1781 წლებში. ერეკლე მეორე და მისი გარდაცვალების შემდეგ გიორგი მეთორმეტე თბილისის ამ უბანში ასახლებდნენ ერევნიდან და ლორიდან გადმოხვეწილ სომხებს.
პლატონ იოსელიანის ცნობით, XV საუკუნეში ავლაბარში სასახლეები ჰქონიათ სამეგრელოს და გურიის მთავრებს. თბილისის 1785 წლის გეგმაზე ავლაბარში აღნიშნულია გიორგი ბატონიშვილის სახლი. დედოფალი დარეჯანი XVIII საუკუნის 70-იან წლებში ავლაბრის გალავნის ერთ-ერთ ბურჯთან აშენებს სასახლეს, რომლის ნაწილმა - „საჩინომ“ დღემდე მოაღწია. აქვე აშენდა სასახლის კარის ეკლესია „მოწამეთა ირაკლის და დარეჯანის“ სახელზე, რომელიც 1824 წელს მაცხოვრის ფერისცვალების მონასტრად აკურთხეს.
თბილისი მრავალსაუკუნოვანი ისტორიის მანძილზე არაერთხელ შემცირებულა და მას კვლავ გაუშლია მხრები. ხანგრძლივი შემოსევებისას მკვეთრად მცირდებოდა ქალაქის გარეუბნები. ამ ბედს იზიარებდა ავლაბარიც, მით უმეტეს, რომ იგი XVIII საუკუნემდე უგალავნოდ იყო. ერეკლე მეორემ ენერგიულ ზომებს მიმართა თბილისის საფორტიფიკაციო სისტემის განახლებისა და განმტკიცებისათვის. XVIII საუკუნის 70-იან წლებში გალავნით შემოიზღუდა შიდაავლაბარი. სწორედ ამ გალავნის ბურჯზეა დაყრდნობილი „საჩინო“. გარეთავლაბარი კი კვლავ ქალაქის გაუმაგრებელ გარეუბნად დარჩა.
იხილეთ აქ
ძველი თბილისი
ლეგენდის თანახმად, ქალაქის დაარსება მის ტერიტორიაზე არსებულ გოგირდის ცხელ წყლებს უკავშირდება. ეს გარემოება ქალაქის სახელწოდებაშიც აისახა. ტფილისში პირველი დასახლება IV ს-დან გაჩნდა, ხოლო V ს-ის შუახანებში ქართლის მეფე ვახტანგ გორგასალმა აქ ქალაქის გაშენება დაიწყო. მისმა მემკვიდრემ დაჩიმ კი ტფილისი ქართლის სამეფოს დედაქალაქად გამოაცხადა. თბილისი კავკასიის რეგიონის ბუნებრივი ცენტრია. მისი სტრატეგიული მდებარეობა უძველესი დროიდანვე იზიდავდა დიდ იმპერიებს და ქალაქი ხშირად განიცდიდა უცხო ქვეყნების პოლიტიკურ, ეკონომიკურ და კულტურულ გავლენას. VIII-XII სს-ში თბილისი მუსლიმთა მმართველობის ქვეშაა, აქ არაბი ამირა იჯდა. XVI-XVIII სს-ში ხშირად სპარსეთის და ოსმალეთის, ხოლო XIX-XX სს-ში რუსეთის გავლენის ქვეშ იმყოფებოდა.
თბილისი VI-VIII და XV-XVIII სს-ში ქართლის, XII-XV სს-ში კი საქართველოს სამეფოს დედაქალაქია. 1801-1917 წწ-ში რუსეთის იმპერიის კავკასიის მხარის (სამეფისნაცვლოს), 1918 და 1922-1936 წწ-ში კი ამიერკავკასიის ფედერაციის ცენტრს წარმოადგენდა. 1918-1921 წწ-ში საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის დედაქალაქია, ხოლო 1991 წლიდან დამოუკიდებელი საქართველოს სახელმწიფოს დედაქალაქია.
მეტეხი თბილისის ყველაზე ადრეული დასახლებაა, მდებარეობს ავლაბარში, მდ. მტკვრის მარცხენა ნაპირზე, კლდოვან შემაღლებაზე. მოიცავდა ისნის ციხეს და მის მიმდებარე ტერიტორიას. ასრულებდა მეფის რეზიდენციის ფუნქციას. აქედან მომდინარეობს სახელი მეტეხი, რომელიც ძველქართულად `სასახლის გარშემო ტერიტორიას~ ნიშნავს. მეტეხი ვაჭარ-ხელოსანთა უბანი იყო. მის ცენტრში მდებარეობდა მეტეხის ღვთისმშობლის ეკლესია, რომელიც პირველად ვახტანგ გორგასალს (V ს.) აუგია. გადმოცემის მიხედვით, მეტეხის კლდის ძირში თბილისის მფარველი წმინდანის, წმიდა აბო ტფილელის წამების ადგილი უნდა ყოფილიყო (786 წ.). ამჟამად აქ მისი სახელობის ეკლესიაა.
1235 წელს მონღოლებმა დაანგრიეს აქ მდგარი სამეფო სასახლე და კარის ეკლესია. 1278-1289 წწ-ში ეკლესია თანამედროვე სახით აღადგინა საქართველოს მეფე დემეტრე II-მ. ამჟამინდელი ეკლესია ცენტრალურგუმბათოვანი ნაგებობაა და იმეორებს ძველი ეკლესიის გეგმას. XVII ს-ში ქართლის `ვალმა~ (მმართველმა) როსტომმა მეტეხს გალავანი შემოავლო. XVII-XVIII სს-ში ტაძარმა ბევრი ცვლილება განიცადა. აქ იდგა სპარსული და ოსმალური ჯარი. რუსეთის მმართველობის პერიოდში (1801 წლიდან) ეკლესია სამხედრო ბარაკად გადაკეთდა. 1819 წლიდან კი მეტეხს მიაშენეს დამხმარე ნაგებობები, რომელიც 1938 წლამდე სატუსაღოს ფუნქციას ასრულებდა. XX ს. 30-იან წწ-ში ტაძრის გარშემო მიშენებები მოანგრიეს, ტერიტორია მოაწესრიგეს. ბოლშევიკები ტაძრის სრულად დანგრევას აპირებდნენ, თუმცა ქართული ინტელიგენციის მოწინავე ნაწილის მხრიდან წინააღმდეგობას წააწყდნენ და ამ ვანდალური აქტის განხორციელება გადაიფიქრეს. ეკლესიის წინ 1967 წ. დაიდგა თბილისის დამაარსებლის ვახტანგ გორგასლის ძეგლი (მოქანდაკე ე. ამაშუკელი). 1988 წლიდან მეტეხის ეკლესიამ ფუნქციონირება დაიწყო.
ნარიყალა თბილისის ისტორიული ციტადელი, მთავარი ციხეა. ქართულ წყაროებში იწოდება `დედა ციხედ~. ტერმინი `ნარიყალა სპარსული წარმომავლობისაა და ციხეს XVII ს-ში ეწოდა. ნარიყალას ემჩნევა IV-XVIII სს-ის არაერთი რეკონსტრუქციის კვალი. ბოლო რესტავრაცია ნარიყალას 2000 წ. ჩაუტარდა. აღადგინეს წმ. ნიკოლოზის ტაძარი და ციხის გალავანი. ნარიყალას ციხიდან ძველი და ახალი თბილისის ულამაზესი ხედები იშლება.
ვაკე
ვაკის ინტენსიური გაშენება საბჭოთა ხელისუფლების წლებში დაიწყო; დიდი ხნის განმავლობაში ეს ვრცელი უბანი თბილისის ცენტრს მხოლოდ მელიქიშვილის ქუჩით უკავშირდებოდა. დღეს იგი გმირთა მოედანზე ფართო ქუჩით გადის, რომელიც ხევის შევსების ხარჯზე წარმოიშვა. ვაკე ამჟამად თბილისის ერთ–ერთი დიდი საცხოვრებელი რაიონთაგანია. მაგრამ საცხოვრებლის გარდა აქ თავმოყრილია უმაღლესი სასწავლებლები, სამეცნიერო კვლევითი დაწესებულებები.
თბილისის გამწვანების ერთ–ერთი უმნიშვნელოვანესი ღონისძიება იყო გამარჯვების პარკის მშენებლობა 1946 წელს.
იხილეთ აქ
No comments:
Post a Comment